با همه ی خرده هائی كه می توان به نهضت مشروطه خواهی داشت، در این كه برای جامعة استبداد زده ایران، این نهضت قدمی سترگ در راستای درستی بود تردیدی نیست. ای كاش رهبران نهضت اندكی هوشمندانه تر عمل می كردند و مستبدان حاكم نیز برمنافع دراز مدت خویش ادراك گسترده تر وعمیق تری داشتند و نهال نو پای مشروطه طلبی در ایران به بار می نشست. واقعیت تاریخی این است كه این گونه نشد. اگر بخشی از این شكست نتیجة توطئه های نیروهای برون ساختاری باشد، نقش معاندان ایرانی را در این عدم توفیق نباید دست كم گرفت.
بطور كلی مشكل جامعة ایرانی ما در سالهای اولیه قرن بیستم، گذشته از وضعیت فلاك بار اقتصادی این بود كه نه جامعه ای دینی بود و نه جامعه ای سكولار. در آن دوره ای كه به مشروطیت منتهی می شود، نه قوانین مدون داشتیم و نه جامعه به باورهای دینی خود پای بندی نشان می داد. و همان گونه كه پیشتر خوانده بودیم به گفتة بست نشینان، « عمده مقصود ما تحصیل امنیت و اطمینان از آینده است كه از مال و جان وشرف و عرض و ناموس خودمان در امان باشیم». مشروطه اگر چه كوششی برای جایگزینی حكومتی اختیاری با حكومتی قانونی بود ولی به دلایل گوناگون در این مهم موفق نشد. با این همه همین جا بگویم و بگذرم كه در بسیاری از پژوهش هائی كه در بارة این نهضت در دست داریم، خواننده با تصویر متفاوتی روبرو می شود كه به گمان من، با واقعیت مشروطه به آن صورتی كه بود، هم خوان نیست. .
برای نمونه ادعا شده است كه « با ایجاد مشروطة پارلمانی حاكمیت به مجلس ملی تعلق گرفت و دستگاه مجلس در گردش بود. حقوق آزادی ( آزادی بیان و قلم و اجتماعات و انجمن های سیاسی و تظاهرات) شناخته شدند و قلمرو عملی داشتند. آزادی به آنجا رسید كه « اعلان كشتن رئیس دولت را در روزنامه منتشر كردند، اما نه متعرض روزنامه نویس گشتند و نه انجمنی كه آن اعلان به نام او انتشار یافت ».[1] از سوی دیگر، « مجلس كه قطب اصلی سیاست ملی بود ، از سرشت طبقاتی اش عمده طبقات جامعه را در بر می گرفت »[2]
در هر دو مورد این ادعاها پذیرفتنی نیستند. اگر چه شماری از مورخین ما با ارزیابی غیر مسئولانه و ناصواب خویش روزنامه های عصر مشروطه را بعنوان « فحش نامه » و یا روزنامه هائی كم مایه كه « هنرشان در درشتگوئی و ناهنجار نویسی است » نفی می كنند[3] ولی واقعیت این بود كه این روزنامه ها « متعرض » فراوان داشتند و در موارد مكرر توقیف شدند. استاد دهخدا و سلطان العلمای خراسانی را حتی به مرگ تهدید كردند . در یكی از این دفعات كه نشریه توقیف شد، « صوراسرافیل » از عموم برادران وطنی « كه در موقع توقیف روزنامه اظهار همراهی فرموده اند كمال امتنان را حاصل نموده .... ولی همانطور كه كتبا و تلگرافا خدمت همه معروض داشته ایم چون حكم از مجلس مقدس شوری صادر شده بود و امر مجلس عجالتا در حكم قانون است مخالفت با آن با تقوای دورة آزادی مبانیت دارد و حب قانون و وطن خواهی راهی برای تشبثات مخالفان نمی گذارد »[4]. بعلاوه و در همین راستا ، هنوزمُركّب شمارة اول صوراسرافیل خشك نشده بود كه سردبیرش به « دارالفنون » دعوت شد تا در بارة مندرجات شمارة‌اول « توضیحات » لازم را به عرض وزیر معارف دولت مشروطه برساند چون به قول آن وزیر « من دیروز رفتم بمجلس شورای ملی و در خصوص جریدة صوراسرافیل صحبت كردم وقرارشد شما را سیاست كنم»[5]. در همین نشست همان وزیر، صوراسرافیل را به توقیف تهدید می كند و دیری نمی گذرد كه روزنامه توقیف می شود. « روح القدس » و « مساوات » هم از این محدودیت ها و توقیف ها در امان نبودند. به این داستان باز خواهم گشت.
در مورد دوم ، ادعای اینكه مجلس اول از نظر سرشت طبقاتی « عمده طبقات جامعه » را در بر می گرفت ، ادعای خنكی است كه به دشواری می تواند جدی گرفته شود . گفتن دارد اما كه منظور از « سرشت طبقاتی » كاملا روشن نیست ولی از دوحا ل خارج نیست. یا منظور تركیب طبقاتی نمایندگان است و یا عملكرد طبقاتی آن نمایندگان. هر كدام كه مورد نظر باشد این ادعا با واقعیت مجلس مشروطه درتناقض قرار می گیرد. این درست كه انتخابات مجلس مشخصا « طبقاتی » بود ولی نه چنین بود و نه قرار بود چنین باشد و نه می توانست چنین باشد كه همة طبقات را در بر بگیرد. تا آنجا كه من دیده وخوانده ام هیچ یك از نمایندگان مجلس هم چنین ادعائی نكرده است. واقعیت این است كه در حول و حوش مشروطه ، حدودا 80 در صد جمعیت ایران روستائیان بودند كه در مجلس به هیچ شكل و صورتی حضور نداشتند. اگر چه این روزها مد شده است كه تحلیل طبقاتی را بر نمی تابیم ولی عملكرد مجلس اول هم در این راستا به خوبی نشان دهندة جهت گیری طبقاتی آن بود. این را می دانیم كه مجلس « پیشنهادهای جدید را در بستن مالیات مستقیم بر ملاكان نپذیرفت »[6] . بعلاوه، « قضیه تعدیل سهم مالك و زارع نیز مطرح نگشت » [7] . اگرچه شماری از مورخین ما الغای رسم تیول را یكی از بزرگترین دست آوردهای مجلس اول می دانند ولی به قول آقای آدمیت « سیاست مجلس در قضیه الغای رسم تیول و اصلاح وضع خالصجات هم تاثیری در میزان سهم زارع از محصول زمین نداشت. هیچكس نگفت كه بیاییم و املاك تیول و خالصة دیوانی را به همان برزگران كه آنجا به زراعت مشغول اند بسپاریم یا حداقل به خودآنان اجاره دهیم .»[8]. همین نویسنده در یك كتاب دیگر نوشت ، « اما در مسائل اساسی اجتماعی چون تعدیل مالكیت زمین زیر كشت ،‌یا افزایش سهم دهقان از محصول زمین قدمی بر نداشت. حتی گروه تند روان مجلس اشارة معقولی به آن مسائل نكردند. گوئی افسون مالكیت زبان مجلسیان را یكسره بسته بود. صدای نحیف احسن الدوله هم ندائی بود در برهوت » [9]. زنان نیز در مجلس مشروطه حضور نداشتند و بهمین نحو شهر نشینان بی چیز. برای دفاع از مجلس و ترجیح دادن همین مشروطة نیم بند بر حكومت استبدادی اصلا لازم نیست تاریخ را بازسازی كنیم . با همة كمبودها و ضعف ها، وجود همان مجلس نشانة جهشی سترگ در زندگی سیاسی ایران استبداد زده بود. نه ضرورتی دارد كه در خصوص آزادی های برآمده از نهضت مشروطه طلبی راست نگوئیم و نه نیازی كه از مجلس اول تصویری غیر واقعی به دست بدهیم . ضعف های ساختاری مجلس اول در واقع ترجمان تركیب طبقاتی مجلس بود تنها گروه كوچكی از جامعه را در بر می گرفت . این گروه كوچك از آنجا كه فاقد نگرشی پیشرو بود نتوانست منافع طبقاتی خود را به صورت منافع طبقاتی جامعه مطرح كند [ كاری كه بورژوازی غرب در عصر انقلابات قرن نوزدهم در اروپا كرد] و به همین دلیل مورد حمایت تام و تمام اكثریت مردم قرار نگرفت . زندگی كوتاه مجلس اول نیز بطور عمده به مماشات با محمدعلی شاه و زمین داران گذشت . به این داستان باز خواهم گشت و جنبه هائی از آن را وارسی خواهم كرد.
در خصوص ضدیت ریشه دار محمد علی شاه با مجلس و مشروطه، این داستان خواندنی را هم از شریف كاشانی داریم كه پس از ترور اتابك مشیرالدوله محل توجه عموم مردم واقع شده بود و حتی محمد علی شاه هم مكرر او را احضار كرده و تكلیف رئیس الوزرائی كرد ولی مشیرالدوله قبول نكرد. باقی داستان را از زبان شریف كاشانی می شنویم : « آنچه واسطه فرستاد، قبول نكرده. من بنده محرمانه ملاقات كردم. عنوان مطلب نمودم كه : ‌سابقا، در باب عدم صلاح در آمدن اتابك، آنچه عرض شد محل قبول نشد؛ تا نتیجه و مفاسد آن دیده شد. حالا چرا كناره می فرمایند، با آنكه عموم مردم با جناب عالی همراهند؟ گفتند كه :‌ هیچ صلاح خود را نمی بینم در این ایام، من داخل كاری شوم. چون شاه باطنا همراهی با مشروطیت ندارد. این اشخاص هم كه حالا دور شاه هستند، غیر از خرابی كاری ندارند. با این وضع، امور مملكت منظم نخواهد شد؛ بلكه، هرج و مرج زیادتر می شود. دولتین همجوار مداخله خواهند كرد. بد نامی درخانواده ی من خواهد ماند كه دولت ایران در ریاست من، به دست خارجه افتاده. لذا، حاضر نیستم. دوستان من هم نباید راضی به این بدنامی به جهت من بشوند»[10].
با این همه، یكی از مشكلاتی كه در وارسیدن نهضت مشروطه پیش می آید به این علت است كه معمولا معیارهای دو و گاه چند گانه پیش می گیریم و همین كار شناسائی نقاط قوت و ضعف مشروطه را دشوار می كند. برای اینكه روشن شود چه می گویم، اجازه بدهید یك نمونه دیگر بدهم. آقای آدمیت در كتابی كه پیشتر به آن اشاره كرده ام، صفحات زیادی را به بررسی پیشنهاد طباطبائی برای « تصفیه مجلس » و اخراج نمایندگان اختصاص می دهد ولی هرگز به ذهنش هم خطور نمی كند كه مجلس اگر آنی بود كه او می گوید ووكیلان هم مستقل و فعال مایشاء خویش بودند، در این میان طباطبائی چكاره بود كه به مجلس لایحه بدهد؟ به مردم عادی البته مكرر ایراد می گیرد كه چرا در كار مجلس مداخله می كردند ولی اگر این ایرادش درست است چرا همین معیار را در برخورد به طباطبائی و بهبهانی به كار نمی گیرد؟ مگر این دو نماینده مجلس بودند كه در كار روزمره این نهاد نو بنیاد به آن صورت مداخله می كردند؟ طباطبائی نه فقط به مجلسی كه در آن نماینده نیست پیشنهاد تصفیه [ اخراج چند نماینده ] می دهد بلكه چیزی نمی گذرد كه از مجلس هم به خاطر عدم اجرای پیشنهادات خود انتقاد می كند ونویسنده كه به این نكته های باریكتر از مو اشاره می كند درنظر نمی گیرد كه با توجه به همین مداخلات بی جا و بی مورد بود كه شب نامه نویس مشروطه نوشت و چه درست هم كه:
« اعمال این دو نفر حجج الاسلام است كه مجلس محترم شورای ملی را دكان دخل خود تصور كرده اند، كه به هرنحو بخواهند ، رفتار نمایند یا كلام بگویند، خواه ضد نظامنامه باشد یا مخالف قانون اساسی، همان جاری باشد كه رای آقاست. با آنكه سمت وكالت هم در مجلس ندارند، متوقع اند كه تمام امور مجلس بر حسب امر و میل آن ها باشد؛ ولو ، مخالف آرای تمام وكلا و نظامنامه باشد. و الا هزار جور اسباب فتنه و آشوب و بلوا فراهم می كنند »[11].
و بعد در همین شب نامه از رشوه ستانی های بهبهانی سخن می گوید. جناب طباطبائی در پیشنهادش به مجلس از « تقلب در انتخابات » سخن می گوید ولی مشخص سخن نمی گوید. وكلائی را « خائن » می خواند ولی در عكس العمل به پرسش وكلای دیگر قضیه با « خودتان می شناسید » ماست مالی می شود. و بعد این سخن نغز را می گوید كه « تما م اهل مجلس بدانند كه در این شهر انجمن هائی برای تخریب این مجلس منعقد است وبعضی از اهل مجلس هم در آن انجمن ها حاضر می شوند »[12] .
آقای آدمیت برسر قضیه اول ، یعنی انتخاب وكلا « معطل » نمی شود، آنهم به این دلیل كه « خارج ازبحث فعلی ماست ». این نظر نمی تواند درست باشد. برای اینكه اگر اتهام مجتهد درست باشد، یعنی اگر اتهام تقلب در انتخابات مجلس راست باشد، پس دیگر نمی توان به این سادگی منتقدان آن مجلس را ضرورتا « عوامل تخریب مجلس » به حساب آورد. و اگر این داستان صحت ندارد و « مجلس بطوركلی بر صحت انتخابات صحه گذارد مگر در چند مورد كه جای حرف باقی بود»‌. در آن صورت، پیشنهاد او مبنی براخراج نمایندگان خلاف آئین مشروطگی بود. خود ایشان نیز بیرون انداختن چند نمایندة افراطی را كارساز نمی داند با این وصف با حمایت ضمنی از بحث و گفتگوهای یك سویة مجلس ادعا می كند كه « فكرتصفیه مجلس و اخراج چند نماینده به هیچ وجه ارتباطی با عقاید سیاسی رادیكال یا اعتقاد شخصی ایشان نداشت. به انصاف باید گفت كه مجلس در این جهت كمال شكیبائی را داشت. بحث برسركردار سیاسی آنان بود»‌ . و كردار سیاسی این جماعت نیز « مشاركت ایشان » بود در چند انجمن افراطی و همكاری شان با دسته های مخفی كه به توطئه و تحریك و خشونت رفتار شناخته شده بودند. با این همه روشن نیست كه اگر همة این حرف و سخن ها درست بود، پس چرا مجلس به چاره بر نیامد؟ « مجلس می توانست هیاتی را به بازجست و رسیدگی به آن اتهامات بگمارد»[13] ولی روشن نیست كه چرا چنین نكردند؟
پاسخ من به این پرسش ها اما این است كه با همة ادعاها، چنته مجلس خالی بود. یعنی برای مردمی كه با آن همه امید به مجلس چشم دوخته بودند، هیچ كاری صورت نگرفت. به گزارش وزیر مختار انگیس « مردم شهر بواسطة اینكه نان مانند سابق به حالت گرانی باقی است رضایت ندارند. از طرف دیگر ضعف مجلس بواسطة مناقشه مابین دونفر از رؤسای آن كه عاقبت منجر به استعفا دادن هر دو گردید مكشوف و باب همه گونه فواید برای دشمنانش مفتوح شد». بعلاوه، « حس استقلال و حفظ ملیت نمودن و ممانعت از ظلم و ذیحق بودن در اداره كردن امور خویش همه روزه مابین مردم بطور سرعت تولید می شود»[14].به باور من، مشكل اساسی نهضت مشروطه درایران این بود كه بین ادعای مجلس و واقعیت آن، شكافی پر نشدنی وجود داشت. ‌ برای روشن شدن قضایا،‌ بحث را با یك سئوال كلی پی می گیریم. نتایج نهضت مشروطه چه بود؟صریحتر اگر گفته باشم ، همانگونه كه نمایندگان آذربایجان در مجلس از مشیرالدوله اولین نخست وزیر مشروطه پرسیدند : « دولت به ملت چه داده است ؟ »[15]. آیا سخن تنها بر سر عنوان حكومت تازه بود یا اینكه می بایست عملكرد حكومت مشروطه با دورة ماقبل تفاوت می كرد؟ عملكرد حكومت مشروطه را به خصوص با توچه با زمینه ای که به دست داده ایم در پیوند با دو مساله بسیار مهم، مسئله زمین و مقوله آزادی پی می گیریم.
در رابطه با مسئله زمین كه بی گمان مهمترین مسئله جامعة ایران در قبل از مشروطه بود، نهضت مشروطه خواهی نه انقلابی برای برهم زدن نظم موجود و جایگزینی اش با یك نظم پیشرفته تر بلكه حركتی برای قانونیت بخشیدن به آن بود. سئوال این است كه اگر می بایست جنبه های دموكراتی آن جدی گرفته می شد، مشروطه خواهی غیر از ضربه زدن به مناسبات پیشا سرمایه داری حاكم، برای روستا و روستا نشینان چه دست آوردی می توانست داشته باشد؟ هرچه كه تاریخ نویسان مشروطه در این خصوص بنویسند واقعیت این است كه اگرمی بایست در برابر مثلث ارتجاع، یعنی روسیه، انگلستان و بوروكراسی فاسد حاكم برایران قادر به ایستادگی باشد می بایست برای نزدیك به 80 در صد جمعیت ایران و به خصوص دهقانان آن چیزهائی را به ارمغان می آورد كه برای حفظش به راستی از جان بگذرند. ولی چنته مشروطه و حكومت مشروطه در این ارتباط خالیست. در جای دیگر گفتیم كه بعضی از تاریخ نویسان ما اظهار رضایت كرده اند كه مشروطه تیول را بر انداخت ولی نپرسیدند كه از حذف تیول چه نصیب دهقانان شد؟ مگر قرار نگذاشتند كه تیولدار سرسا ل برود و سهمش را از وزارت مالیه بگیرد؟ مگر هشدار های دردمندانه استاد دهخدا در « صوراسرافیل » به گوش كسی فرورفت. به نظر من، تیول را برانداختند برای اینكه اصل مهمتر مفت خواری زمین داران را قانونیت بخشند. دیگر كسی از تعدیل بهرة مالكانه سخن نگفت. و اگر دهقانان مستقل از مجلس مشروطه از تعدیل سخن گفتند، مجلس با چماق مالكیت خصوصی و تقدس آن و حاكمیت قانونی كه نبود بر سرشان كوفت. داستانش را می شنویم. جالب است كه مجلس به نام حفظ نظم و « عدالت » هر جا كه لازم شد به نفع مستبدین و زمین داران مداخله كرد، نمونه هایش را خواهیم دید، ولی آنجا كه می بایست بر علیه مستبدین و زمینداران مداخله كند، عذر و بهانه آورد و مماشات كرد. زمین داران به مشروطه رسیده با كاردانی بسیار عمل كردند. آنجا كه باید در مهار كردن استبداد افسارگسیخته شاه بكوشند، منافع مردم را پیش كشیدند و آنجا كه انفعال مردم به نفعشان بود، به طرفداران استبداد و از جمله خود شاه امتیاز دادند و به « افراطیون» و « انجمن ها » تاختند. بهانه شان در تمام این موارد « حفظ نظم عمومی » بود. ولی كمتر از خویش پرسیدند كه كدام قدرت اجتماعی مخل نظم است؟ در توقیف روزنامه ها و اعمال سانسور سریع و قاطع عمل كردند ولی از سوی دیگر، قتل تاجر زرتشتی را جدی نگرفتند و حمله به كلیمیان، سنی ها، زرتشتی ها، ارمنی ها در یزد، اصفهان، ارومیه، شیراز، تهران، كاشان، كرمانشاه، و اراك را زیر سبیلی در كردند. آدم كشان میدان توپخانه را در وضعیتی كه شاه مستبد قاجار در موقعیتی تدافعی بود به دهسال حبس و توقیف در كلات محكوم نمودند. تازه سردمداران آن حركت در كنار شاه قاجار آسوده ماندند تا در كودتای بعدی منشاء خدمات بیشتری برای استبداد بشوند.
واقعیت این است كه استبداد سلطنت اگرچه در نتیجة نهضت مشروطه تضعیف شد، ولی بر خلاف باور بسیاری از مورخان ما، نه دولت، مشروطه شد و نه حكومت قانون استوار گشت. شب نامه نویس مشروطه درست نوشته بود كه « وكلای محترم! شما می خواهید ملت را مطیع قانون كنید؟ خود شماها چرا مطیع نمی شوید؟» [16]. شب نامه نویس دیگر كمی فراتر رفت و روی مهمترین ضعف مجلس مشروطه انگشت گذاشت:
« یكی نیست از این آقایان [ آقا سید عبدالله و آقا سید محمد] سئوال كند كه : ای حجج اسلام! شما كه سمت وكالت ندارید، در جزو كابینه ی وزراء هم كه نیستید، بر حسب قانون اساسی و طریقه ی مشروطه حق مداخله در هیچ كاری ندارید. ولی، كدام كار، كدام دعوی، كدام مرافعه، كدام حكومت، كدام وزارت است كه بتواند كاری بكند كه یا رقعه، یا پیغام آقا نرسد؟ كه اگر اعتناء به رقعه ی آقا نشود، فورا او را تكفیر و رسوا می نمایند»
كمی بعد، نكته بدیع دیگری مطرح می شود :
« یكی از نتایج مشروطه، رفع رشوه گرفتن، حكم ناحق دادن بود، حالا كه بدتر شده است. جناب آقا سید عبدالله و آسید محمد اگر مشروطه خواه حقه باشند، اول در كارهائی كه به آن راجع نیست، دخالت نكنند. باید رشوه گرفتن را موقوف كنند» [17].
بی گمان گمراه كننده خواهد بود اگر تنها این دو تن را مقصر بدانیم . دیگران نیز به درجات مختلف به قانون رفتار نمی كردند. مگر كار نظام السلطنه، نخست وزیر مشروطه كه به شاه مستبد قاجار از خزانه دولت پول پرداخته بود با قانون مشروطه جور در می آمد؟[18].
بطور كلی باید گفت كه مجلس مشروطه، با همة ادعاهائی كه در باره آن می شود مجلسی نبود كه در آن به ادعای یكی از دو سیدین، فقیر و غنی برابر باشند. حتی همان سید در اولین تصادم طبقاتی كه پیش آمد به دفاع از زمین داران تنكابن نوشت :
« مقصود از زحمات تاسیس مجلس رفع ظلم بود. شماها این عنوان را اسباب ظلم قرار دادید...... دست از شرارت بر دارید و الا دولت محازات خواهد داد و ماها مداخله نخواهیم كرد»[19]
فعلا به این كار نداریم كه همین تلگراف خود نشانة مداخلة ایشان است ولی به نفع زمین داران و برای تداوم همان قرار های ظالمانه پیش از مشروطه. گذشته از آن، در همین تلگراف نكته جالب دیگری هم هست كه به دولت چراغ سبز می دهد كه اگر سركوب و قلع و قمعی لازم شد خیالش از بابت مجلس مشروطه راحت باشد كه حضرات مداخله نخواهند كرد.
وقتی جنبش دهقانی در گیلان بالا می گیرد، صنیع الدوله كه « برجسته ترین متفكران رفورم مالی در دوران مشروطه » بود و در مقام ریاست مجلس « موضع دموكرات »[20] داشت در زمان ریاست تلگرافی به انجمن ایالتی رشت فرستاد:
« اهالی رشت به درستی معنی مشروطیت و حریت را نفهمیده اند و رعایا بنای خودسری را گذاشته اند..... مجلس قویا خواهش می نماید كه اصول مشروطیت را به مردم بفهمانند و رفع این اغتشاشات را نماید [ بنمایند] »[21]
همو در طول مذاكرات مجلس در بارة حوادث گیلان نظر نغز دیگری دارد:
« اگر چه رئیس مجلس حق نطق ندارد، ولی مجبورا عرض می كنم: در این كه قبل از این مستبدین ظلم می كردند، حرفی نیست. ولی حالا می خواهند [ حاصل] مال خود را ببرند، وهرج و مرج هم نشود»[22]
هر دوی این مواضع توضیح مختصری لازم دارد. در بارة معنی مشروطیت بدون تردید صنیع الدوله راست می گفت. « معنی مشروطیت » از دیدگاه نمایندگان مجلس و دهقانان كه در دو سوی جامعة طبقاتی ایران قرار داشتند، نمی توانست یكسان باشد و نبود. به اعتقاد من، این تمایز گره گاه درك درست از جنبش مشروطه طلبی است. شاهدش هم در نظر صنیع الدوله در مجلس می آید. مسئله این نبود كه مجلس معصومانه نمی دانست چه می كند و یا آن گونه كه ادعا می شود « افراطیون » در كارش اخلال می كردند، و یا اینكه آن گونه كه شماری دیگر از مورخان ما نوشته اند، فریب این یا آن را خورده بود. بلكه آگاهانه می كوشیدكه به وضعیت موجود و میراث باقی مانده از حكومت استبدادی و مطلقه مشروعیت قانونی بدهد. ودر بسیاری از آنچه كه می گفت، گوشهای شاه و حاكمان را هم مد نظر داشت. به این ترتیب، درحالیكه، بر روی « تعدیل بهره مالكانه » شمشیر « تقدس مالكیت خصوصی» می كشید، با پذیرش سلب مالكیت از دهقانان و خرده مالكان و سوء استفاده از توهمات مردم نسبت به خود، به ظلم مستبدان كه خود از زبان رئیس درس خوانده خود می پذیرفت، قانونیت می بخشید.
چرا می گویم مشروطه مجلس نشینان با آنچه كه مردم از آن انتظار داشتند تفاوت داشت؟ وقتی حاجی رضی نامی كه بخش زیادی از فومن را مالك بود، كوشید « با رعایا سخت گیری كند» نه آقا سید محمد تلگراف زد و نه مجلس اصول مشروطیت و حریت را به رخُ كشید. ولی وقتی رعایا در مقام دفاع از خویش، اورا تهدید كردند و او به تهران گریخت،
« تلگراف سخت از وزیر امور خارجه و صدراعظم به حكومت رسیدكه فورا خسارات كه به حاج سید رضی رسیده است، از مردم بگیرد. ده هزار تومان مطالبه می كنند»[23].
بعلاوه برای گرفتن اجاره نه تنها سربازان را مامور كردند بلكه به آنها اجازه داده شد كه « اگر از طرف رعایا بی اعتدالی به آنها بشود مجاز هستند كه دفاع كنند»[24]. به واقع عبرت انگیز است كه مجلس مشروطه در حالیكه حق دفاع از خود را برای دهقانان برسمیت نشناخت به سربازانی كه به نمایندگی از سوی زمین داران وارد عمل شده بودند، عملا اجازة كشتن داد.
در همین راستا بد نیست برای روشن تر شدن قضایا در پیوند با آزادی و عملكرد مجلس شماری از اسناد را مرور كنیم.
قبل از هرچیز، یكی از اولین نتایج مشروطه پیدایش مجلسی است كه اگرچه ژست شیر می گیرد و به امیدها و آمال ها دامن می زند، ولی در عمل به مثل روباه عمل می كند. قدرت واقعی نه دردست آحاد مردم، بلكه عمدتا در دست زمین دارانی است كه ماسك مشروطه خواهی به چهره زده اند یعنی همان جماعتی كه « افسون مالكیت » زبانشان را بسته بود. البته كه این جماعت می خواستند قدرت مطلقه شاه و حكام را تخفیف بدهند ولی در عین حال، با همه توان از قدرت گرفتن تودة مردم و حتی از حاکمیت یافتن قانون و قانون مداری در برابر شاه جلوگیری می كردند. علت حمله های پایان ناپذیر مجلس به انجمن ها نه بخاطر «خرابكاری » آنان بلكه به این سبب بود كه مجلس بر نمی تابیدكه در حاكمیت، به غیر از« قبلة عالم» شریك دیگری داشته باشد. از همین رو هم بود كه می خواستند این انجمن ها « ترویج صنایع نماید. تاسیس مدارس و مكاتب كند نه اینكه در امور سیاسی حكومت مداخله كند»‌[25] . مشكل واقعی مشروطه این نبود كه محمد علی شاه و یا شیخ فضل الله می خواستند بساط مشروطه بر چیده شود. آن جماعت دستشان به تمام معنی رو بود و همگان نیز می دانستند كه با چه جریانی طرف هستند. مشكل اساسی تر مشروطه این بود كه شماری در پوشش مشروطه خواهی مشروطه ای بی سر ودم می خواستند. فراتر رفته و می گویم، می خواستند همان شیوة حاكمیت قبلی ولی در پوششی جدید و قابل قبول به جای حكومت مطلقه شاه بنشیند. از همین رو هم بودكه همه كوششان صرف تضعیف جنبه های آزادی طلبانه نهضت مشروطه شد.
به آزادی مطبوعات كه یكی از ره آوردهای تضعیف حكومت مستبده بود حمله كردند و با هزار ترفند در محدود كردنش به راستی سنگ تمام گذاشتند. برای نمونه ، صوراسرافیل در طول 13 ماهی كه منتشر شد، گذشته از دفعاتی كه اداره اش مورد حمله قرار گرفت، ده بار هم رسما و علنا توقیف شد.[26] هنور مُركب شماره اول نشریه خشك نشده است كه وزیر علوم یادداشتی به این شرح برای مدیر نشریه می فرستد: « جناب میرزا جهانگیر خان مدیر روزنامه صوراسرافیل... لزوما زحمت می دهم كه صبح یكشنبه بیستم [ ربیع الثانی 1325] در مدرسة مباركة‌دارالفنون تشریف بیاورید كه ملاقات شما لازم است ..» ودر طول این ملاقات كه واژة بازپرسی برای آن مناسب تر است، معلوم می شود كه جناب وزیر علوم روز قبل به مجلس شورای ملی تشریف برده بودند و در خصوص جریدة صوراسرافیل صحبت كردند و « قرار شد شما را سیاست كنم. ولی بشما می گویم كه بعد از این این طور چیز نوشتن را ترك كنید»[27]. كه می دانیم نمی كنند و بهای گزافش را نیز می پردازند. چه به صورت توقیف مكرر و نهایتا به شكل جان مدیر فرزانه اش میرزا جهانگیر خان.
گفتن دارد كه از هما ن ابتدا مجلس تكلیف خود را روشن كرده بود. مجلسی كه قرار بود فرزند نهضت مشروطه باشد با آزادی مطبوعات میانه نداشت. ترفند « سو ء استفاده از آزادی » كه از سوی مجلس نشینان عنوان می شود (كه خواهیم شنید)، حربه شناخته شده ای است كه مستبدین در طول تاریخ همیشه بكار گرفته اند. در یكی از دفعاتی كه صوراسرافیل توقیف شد مذاكراتی هم در مجلس درگرفت. اكثریت نه فقط با سانسور موافقت داشتند بلكه با ترفند های گوناگون پیچیدگی بیشتری برای سانسور پیشنهاد می كردند. هم زمان با این توقیف، حبل المتین هم به بهانة درج یك آگهی برای لاتاری ولی واقعا به دلیل درج مقاله ای انتقاد آمیز از روسیه تزاری توقیف شد. سخن رانان ضد و نقیض زیاد گفتند چون با تظاهر به آزادی از استبداد دفاع می كردند. مثلا وكیلی گفت «حیات مملكت بسته به آزادی روزنامه است » كه البته سخن بسیار درستی هم بود ولی بلافاصله افزود ولی « آن آرتیكلی كه در آن درج بود علاوه بر توهین، بعضی ضررها امروزه به جهت این مملكت داشت ». وكیل دیگری از آزادی سخن گفت ولی در عین حال از محاكمه حرف زد. وكلائی هم بودند كه صریحتر سخن می گفتند. یكی گفت « روزنامه ای كه بخواهد بین مردم اسباب فتنه و فساد بشود هیچ لازم نیست آزاد باشد». و آن دیگری كه ژست دفاع از آزادی اش به نظر جدی تر می آمد گفت ، « این نسبت را به من ندهید كه فلانی ایراد بر توقیف دارد». وكیل التجار در محاسن مشروطگی نطق غرائی كرد ولی افزود مشروطه ای كه «مضر به دین باشد، نمی خواهیم». وكیلی دیگر می خواهد كه آزادی نظم داشته باشد كه البته سخن راستی بود و قانون انطباعات طلب كرد كه این هم تمنای بجائی بود ولی، به موجب آن قانون روزنامه نویس « راجع به مذهب چیزی ننویسد». مدتی بعد، در سوم جمادی الثانی 1325 بازبحث سانسور در مجلس درگرفت. مجلس در برخورد به مقولة آزادی مطبوعات به واقع گرفتار مشكل لاینحلی شده بود:
- از سوئی گفته می شد كه مجازات فایده ندارد، چون مقاله چاپ شده و كار خودش را كرده است.
- در عین حال، عده ای اعتقاد داشتند كه توقیف قبل از چاپ، مجازات قبل از وقوع جرم است و مخالف شرع.
مسئله ولی در طول آن مباحثات كمی پیچیده تر شد. تقی زاده تا حدودی گره كار مجلس را باز كرد و پیشنهادبكارگرفتن « سانسورچی » داد ولی بلافاصه افزود كه « بنده فقط در كتبی كه مذهبی است » گفتم. وزیر علوم حرف دل جماعت مجلس نشین را زد. اگر با من باشد، جناب وزیر ادامه داد، « من هیچ صلاح نمی دانم چند حكایت در گلستان كه اول كتاب اخلاقی است درج شود». یقه چند تا كتاب دیگر را هم گرفت و بالاخره « به عقیده بنده عیبی نداشته باشد كه مُفتش برای كتاب باشد». وكیلی گفت سابق مُفتش داشتیم و به « همه قسم بلیه مبتلا بودیم». تقی زاده باز به كمك می رسد و پیشنهاد می دهد كه « انجمنی » درست كنند از « علما كه اهل خبره و بصیرت باشند » برای سانسور. وكیل دیگری كمی دست پاچه می شود كه « كتب ضلال یك افراد جلیه دارد كه محتاج به تحقیق نیست و ممنوع است » ولی از سوی دیگر « یك افراد خفیه دارد كه البته تحقیق شده به طبع برسد». نظر كلی مجلس در بارة ضرورت برقراری سانسور ابهامی نداردو روشن است. یكی دوهفته بعد، باز صحبت از توقیف همزمان صوراسرافیل وحبل المتین است. وزیر علوم با سلاح تفرقه بیانداز و حكومت كن به مجلس می آید. ضمن دفاع از توقیف صوراسرافیل می گوید در حبل المتین « فقط یك اعلانی مندرج شده كه ظاهرا می نماید از روی غفلت درج شده باشد». اگرچه بین این دو نشریه فرق می گذارد ولی فرقشان را نمی گوید. وكیلی كه مدعی بود « مملكتی كه روزنامه ندارد، حس ندارد» ادامه می دهد « باید از تمام صاحبان جراید التزام بگیرند كه اگر بر خلاف قرآن چیزی نوشتند، توقیف ابدی باشد». وزیر علوم در پاسخ می گوید كه از روز نازل شدن قرآن این التزام وجود داشته است. یكی دیگر، و تنها همین وكیل از آزادی دفاع می كندو می گوید « توقیف معنی ندارد» ولی صدایش در لابلای فریاد های مدافعان سانسور گم می شود. آقا سید جعفر نامی می گوید،‌«‌ باید التزام گرفته شود كه مخالف شرع چیز ننویسند» . دیگری می گوید « روزنامه آزاد است» ولی، این هم مهم است كه آزادی « حدی دارد». تا اینجا حرفی نیست و درست هم همین است. ولی همه حرف و سخن بر سر این « حد» است. به قول آن وكیل، چند چیز است كه در باره شان نباید بنویسند، » یكی شرعیات و آنچه متعلق به آن است» . در ایران آن روز جز این انتظاری نبود ولی « یكی اموری كه راجع به دولت است»‌. حد آزادی طلبی این وكیل مشروطه هم معلوم می شود . یكی از احترام به قلم سخن گفت . دیگری ولی برای این احترام از «‌حد» حرف زد. « احترام و شرافت در صورتیست كه به امانات الهیه خیانت نكرده باشد». دیگر ی نكته سنجی ظریفی دارد. « تقصیر از نویسنده است، مجازات را به كاغذ و قلم نمی شود داد». و به این ترتیب، نطفة « ممنوع القلم » كردن نویسندگان در ایران شكل گرفت . همان مجلس مشروطه كه این همه به باورش به آزادی می نازید، حكم صادر كرد كه « باید مجازات داد، توقیف معنی ندارد». صحبت برای مدتی مختل شد چون سید محمد طباطبائی كه وكیل نبود مجتهد مراغه را كه او هم وكیل نبودبه مجلس معرفی می كند. وقتی بحث از سرگرفته می شود، امام جمعه نطق مفصلی می كند و از جمله می گوید كه مدتیست كه می خواسته در بارة روزنامه نویس ها حرف بزند ولی « نباید معترض حال روزنامه نویسان شد». راهنمائی امام جمعه ربطی به باورش به آزادی ندارد بلكه معترض شان نباید شد، « زیرا كه زود آبروی آدم را می ریزند». داستان تا حدودی روشن شد و سپس حرف اصلی اش را می زند، « امروز هیچ چیز از برای مجلس مضرتر از این روزنامه جات نیست» و چرایش هم معلوم است. مثل همیشه، برای اینكه « مفسدین دارند از آزادی سوء‌استفاده می كنند».
گفتن دارد كه فقط صوراسرافیل و حبل المتین نبودندكه توقیف می شدند. روح القدس هم از عنایات مجلس بی نصیب نماند. این روزنامه را نحسی شمارة‌13 گرفت به دستور محمد علی شاه و تائید مجلس توقیف شد. بهانه توقیف هم درج مقاله ای انتقادی بود از شاه مستبد قاجار. روزنامه از استبداد مجلس نشینان نیز شكایت كرده بود و به همین دلیل، یكی از وكلا خواهان تبعید نویسنده شد. صنیع الدوله كه وزیر علوم است و بر اساس قوانین مشروطه می بایست در برابر مجلس مسئو ل باشد می گوید، « بلی روزنامه های مملكت ما غیر از اینكه مطالبی بنویسند باعث نقار شود دیگر چیزی نیست». تظاهر به آزادی خواهی هم می كند، « من نمی گویم چطور بنویسند»، ولی « بر حسب تكلیف روزنامة روح القدس را توقیف كرده ام». نویسنده اش هم باید محاكمه شود. رئیس مجلس هم برای اینكه از قافله عقب نماند می گوید، « در بارةو‌كلا هم بعضی چیز ها می نویسند..... از حالا به وزیرعلوم می گویم و پُرتِست می كنم كه اگر منبعد كسی به یكی از وكلا بد گفت فورا باید روزنامه او توقیف شود و استنطاق شود». وكیلی كه خواستار مجازات است وقتی كه روزنامه ها بر ضد دین ودولت چیزی نوشته باشند ولی این نكتة درست را می گوید كه « بنده راضی نیستم به اسم اینكه به بنده بد نوشته ، توقیف شود». امام جمعه مثل همیشه جالب سخن می گوید از مجلس و مجلس نشینان می پرسد آیا در این مملكت « چیزی مقدس داریم ؟ » و خود قبل از هر كس پاسخ می دهد، البته كه داریم، « دین و اعلیحضرت ». ولی دور دورِ مشروطه طلبی هم هست، پس امام جمعه از شعار دادن هم غفلت نمی كند، « البته روزنامه باید در مملكت باشد و آزاد باشد». با این وصف دست به دامان قانون اساسی می شود كه « غیر از كتب ضلال و كتب مذهبی كه باید ملاحظه شود و باقی آزاد است». ناگفته روشن است كه واژة تعریف ناشدنی « كتب ضلال » دست سانسورچی ها را به اندازة كافی باز می گذارد. وكیل دیگری سخن امام جمعه را تكمیل می كند كه ضدیت با دین « مجازاتش در شرایع معلوم است كه قتل است.» رئیس مجلس كه به خیال خویش شخصی است معارف دوست معتقد است كه « روزنامه ها بد می كنند و از مسلك روزنامه نویسی خارج هستند». اگرچه مسلك روزنامه نویسی روشن نمی شود ولی با روزنامه ها اتمام حجت می كند كه اگر تعهد كنند كه « دیگر عبارات ذواحتمالین نسبت به دین در روزنامه ننویسند و بر ضد دولت چیزی ننویسند» [ و لابد ترویج صنایع كنند! ] دستور رفع توقیف داده خواهد شد. ولی اگر این دفعه چیز نوشتند، « من با تمام قوای مجلس حاضرم كه با آنها ضدیت كنم » ، و كسی هم این گمان را نكند كه من « معارف دوست نیستم »[28].
با این همه بدون وارسیدن این وجوه، شماری از تاریخ نگاران ما در بررسی های خویش از جریانات مشروطه و بخصوص در پیوند با وارسیدن علل شكست نهضت مشروطه خواهی، « افراطیون» و « انجمن ها » را مسبب اصلی اغتشاش ها و در نهایت شكست نهضت معرفی كرده اند.[29] درفصل بعدی، این روایت را پی می گیریم.

[1] آدمیت، فریدون: ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، جلد دوم: مجلس اول و بحران آزادی، تهران، نشر روشنگران، بی تا. ص 143 منبعد فقط به صفحات این كتاب در متن ارجاع خواهم داد.
[2] همان، ص 181
[3] همان، ص 110
[4] صوراسرافیل، شمارة 15، ص 1.
[5] صوراسرافیل، شمارة 2، ص 7
[6] آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت، جلد دوم، ص 43
[7] آدمیت، فریدون:ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، جلد اول، تهران 1355، ص 481
[8] همان، ص 482
[9] آدمیت ، فریدون : فكر دموكراسی اجتمعای در نهضت مشروطیت ایران ،‌ 1364، چاپ نوید آلمان ، ص 87
[10] محمد مهدی شریف كاشانی : واقعیات اتفاقیه در روزگار، جلد اول ،‌ ص138، تاكید را افزوده ام.
[11] محمد مهدی شریف كاشانی : واقعیات اتفاقیه در روزگار، جلد اول ،‌ ص141
[12] آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت، جلد دوم، ص 125
[13] همان، ص 128-130
[14] كتاب آبی، جلد اول ، ص 40-41
[15] محمد مهدی شریف كاشانی : واقعیات اتفاقیه در روزگار، جلد اول ، ص 107
[16] همان، ص 132
[17] همان، ص 135
[18] كتاب آبی، جلد اول، ص 154
[19] روشن، محمد: مشروطة گیلان از یادداشتهای رابینو، تهران 1352، ص 108-107
[20] آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت، جلد دوم، صص 44و 113
[21] به نقل از،‌ آدمیت، فریدون:ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، جلد اول، تهران 1355، ص 477
[22] به نقل از همان، ص 480
[23] روشن، همان ، ص 41و 37
[24] همان، ص 58
[25] آدمیت، جلد دوم، ص 139
[26] مومنی،‌باقر : صوراسرافیل، تهران ، 1357 ، ص 12
[27] صوراسرافیل : شمارة 2، ص 7
[28] برای متن كاملتر مذاكرات مجلس در بارة سانسور و آزادی به تحقیق ارزندة آقای گوئل كهن : تاریخ سانسور در ایران، جلد دوم ، تهران 1363 مراجعه شود. همه آنچه نقل كرده ام از این منبع است. صص 230-298
[29] برای نمونه و برای آشنائی بیشتر با این دیدگاه بنگرید به فریدون آدمیت: ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران : مجلس اول و بحران آزادی، نشر روشنگران، تهران ، بی تاریخ. آجودانی، ماشالله: مشروطة ایرانی، لندن 1376. وكیلی، سیامك: «ادبیات معاصر ایران و تراژدی هویت» ، در مهرگان، شماره 3، پائیز و زمستان 1373. مدرسی، علی: «كنستیطوسیون و عزم متحصنین قنسولخانه» ، در مجلس و پژوهش، شماره 3، مرداد و شهریور 1372. میرزا صالح، غلامحسین: بحران دموكراسی در مجلس اول، تهران 1372، تركمان، محمد: نظارت مجتهدین طراز اول : سیر تطور اصل دوم متمم قانون اساسی در دورة اول تقنیه، در «تاریخ معاصر ایران» ، كتاب اول، پائیز 1368